Systemy czasu pracy – porównanie różnych rodzajów

System czasu pracy stwarza pewne reguły, których musi przestrzegać zarówno pracodawca, jak i pracownik, niezależnie od wymiaru etatu. Dowiedz się, jakie są kluczowe różnice między rodzajami systemu czasu pracy. Kiedy można przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy do 12 godzin? Czy pracownik zawsze jest rozliczany z przepracowanych godzin? 

Ważne pojęcia związane z czasem pracy 

Zgodnie z art. 128 § 1 czas pracy to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innej lokalizacji, w której wykonuje pracę, np. w domu podczas pracy zdalnej.  

Rozliczając czas pracy, bierze się pod uwagę: 

• dobę pracowniczą – trwa 24 godziny od godziny rozpoczęcia pracy zgodnie z rozkładem czasu pracy obowiązującym pracownika (nie pokrywa się z dobą kalendarzową!), 
• tydzień pracowniczy – trwa 7 kolejnych dni kalendarzowych od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego (nie musi pokrywać się z tygodniem kalendarzowym!), 
• okres rozliczeniowy – trwa od 1 miesiąca do nawet 12 miesięcy (nie musi pokrywać się z miesiącem lub rokiem kalendarzowym!), 
• rozkład czasu pracy – obejmuje co najmniej 1 miesiąc, przy czym może być krótszy od okresu rozliczeniowego przyjętego w firmie. Rozkład czasu pracy przygotowuje się dla danego pracownika, uwzględniając, w jakie dni i w jakich godzinach będzie pracować. Taki grafik nie jest obowiązkowy we wszystkich systemach czasu pracy. 

Czym jest system czasu pracy? 

System czasu pracy umożliwia określenie, ile maksymalnie godzin może przepracować pracownik w ciągu doby, tygodnia, miesiąca czy dłuższego okresu rozliczeniowego. Co ważne, nawet jeśli system czasu pracy dopuszcza jej wykonywanie przez 12 czy 16 godzin dziennie, pracodawca musi uwzględnić w rozkładzie pracownika: 

• wymiar czasu pracy ustalony proporcjonalnie do etatu, 
• odpoczynek (dobowy i tygodniowy), 
• dni wolne od pracy w rozkładzie pracownika. 

Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, np. do 12 godzin dziennie, trzeba zrównoważyć krótszym wymiarem dobowym czasu pracy w niektóre dni lub dodatkowymi dniami wolnymi od pracy, aby nie doszło do naruszenia przepisów o czasie pracy. 

Rodzaje systemu czasu pracy – porównanie 

Podstawowy system czasu pracy 

Można powiedzieć, że podstawowy system czasu pracy dotyczy typowego pracownika zatrudnionego na pełny etat, pracującego od poniedziałku do piątku. Zgodnie z art. 129 § 1 k.p. dobowa norma czasu pracy wynosi 8 godzin, a średniotygodniowa – 40 godzin, przy założeniu, że tydzień pracy obejmuje 5 dni, a okres rozliczeniowy – maksymalnie 4 miesiące. Każda godzina pracy ponad 8 godzin na dobę oznacza godziny nadliczbowe. 

Przykładowy rozkład czasu pracy w podstawowym systemie czasu pracy w okresie rozliczeniowym obejmującym 1 miesiąc 

Równoważny system czasu pracy 

Równoważny system czasu pracy umożliwia wydłużenie dobowego czasu pracy do 12 godzin w maksymalnie 1-miesięcznym okresie rozliczeniowym. Niemniej art. 135 § 1-2 k.p. pozwalają na przedłużenie okresu rozliczeniowego do 3 miesięcy w szczególnie uzasadnionych przypadkach i do 4 miesięcy przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych. Co więcej, art. 129 § 2 k.p. okres rozliczeniowy może obejmować 12 miesięcy w każdym systemie czasu pracy, o ile jest to uzasadnione przyczynami obiektywnymi, technicznymi lub dotyczącymi organizacji pracy. 

Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy (do 12 godzin) w systemie równoważnego czasu pracy bilansuje się albo krótszym dobowym wymiarem czasu pracy (np. skróconym do 4 godzin), albo dniami wolnymi od pracy (np. wolnymi piątkami). Pracodawca musi układać grafik tak, aby tygodniowy czas pracy (włącznie z nadgodzinami!) nie przekraczał przeciętnie 48 godzin na koniec okresu rozliczeniowego. 

Ważne 

System równoważnego czasu pracy umożliwia przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 16 godzin przy dozorze urządzeń i pozostawaniu w pogotowiu do pracy. Pracownik, który przepracuje 16 godzin, musi odpoczywać przez taki sam czas. Osoby zatrudnione do pilnowania mienia, ochrony osób, w zakładowej straży pożarnej czy zakładowej służbie ratowniczej mogą pracować nawet 24 godziny. Ich odpoczynek musi objąć tyle samo godzin. 

Przykładowy rozkład czasu pracy w równoważnym systemie czasu pracy w okresie rozliczeniowym obejmującym 1 miesiąc 

Zadaniowy system czasu pracy 

Zadaniowy system czasu pracy polega na rozliczaniu pracownika z obowiązków, nie z przepracowanych godzin. O ile osoby pracujące zadaniowo są objęte uproszczoną ewidencją czasu pracy, czyli zawierającą wyłącznie informacje o nieobecnościach, o tyle pracodawca musi pilnować, aby obowiązki pracownika nie wymuszały przekraczania norm czasu pracy określonych w art. 129 k.p. 

Zadaniowy system czasu pracy daje pracownikowi dużą swobodę – sam ustala, kiedy rozpoczyna i kończy pracę. Ważne, aby wywiązał się ze zleconych mu zadań w uzgodnionych terminach. Mimo że pracodawca nie ustala rozkładu czasu pracy dla „zadaniowca”, to może go zobowiązać do pracy w wyznaczonym miejscu (np. biurze) i wykonywania pewnych zadań w określonym czasie (np. obecności na codziennych spotkaniach zespołu od 10:00 do 10:30). 

Co do zasady, zadaniowy czas pracy wyklucza powstawanie nadgodzin. Pracownik pełnoetatowy powinien zrealizować zadania, przestrzegając normy dobowej (8 godzin) i średniotygodniowej (40 godzin). Jeśli pracuje dłużej, to trzeba sprawdzić, czy wynika to ze złej estymacji czasu, czy z winy pracownika, który np. zajmuje się sprawami osobistymi w godzinach pracy. 

Przerywany system czasu pracy 

Głównym wyróżnikiem przerywanego systemu czasu pracy jest maksymalnie 5-godzinna przerwa w ciągu dobie pracowniczej. Chociaż jest płatna, nie wlicza się jej do czasu pracy. To oznacza, że pracownik pełnoetatowy może pracować np. od 9:00 do 12:00 i od 17:00 do 22:00. Od 12:00 do 17:00 ma przerwę, którą może spożytkować w dowolny sposób. W tym przykładzie odpoczynek dobowy wynosi idealnie 11 godzin – od 22:00 do 9:00. 

Wprowadzenie systemu przerywanego czasu pracy musi być uzasadnione jej rodzajem lub organizacją. Z tego rozwiązania może skorzystać przedsiębiorca prowadzący sklep stacjonarny, w którym ma największy utarg między 7:00 a 9:00 i 12:00 a 18:00. Zamknięcie sklepu na 3 godziny, podczas których nie ma prawie żadnych klientów, i udzielenie pracownikowi długiej przerwy jest uargumentowane finansowo. 

System skróconego tygodnia pracy 

O ile poprzednie rodzaje systemu czasu pracy wprowadza pracodawca, o tyle skrócony tydzień pracy wdraża się wyłącznie na wniosek pracownika na podstawie art. 143 k.p. W tym systemie pracuje się mniej niż 5 dni w tygodniu, ale przez maksymalnie 12 godzin dziennie. Okres rozliczeniowy nie przekracza 1 miesiąca. Załóżmy, że osoba zatrudniona na pełny etat chce zyskać więcej dni wolnych oprócz weekendów, ale nie chce zarabiać mniej wskutek obniżenia wymiaru czasu pracy. Aktualnie woli uniknąć zmiany pracodawcy. Pracownik może złożyć wniosek o skrócenie tygodnia pracy do 4 dni – poniedziałku, wtorku, środy i czwartku. Rozkład czasu pracy może przewidywać, że będzie pracować przez 8 godzin w poniedziałki i wtorki oraz przez 12 godzin w środy i czwartki. Pracodawca nie jest zobowiązany do zaakceptowania wniosku pracownika. 

System weekendowego czasu pracy 

Weekendowy system czasu pracy zakłada pracę wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Art. 144 k.p. stanowi, że pracownicy zostają nim objęci wyłącznie na swój wniosek. Maksymalny dobowy wymiar czasu pracy wynosi 12 godzin, a okres rozliczeniowy nie przekracza 1 miesiąca. Co ważne, pracodawca może odrzucić taki wniosek, zwłaszcza jeśli stanowisko pracownika wymaga komunikowania się z innymi osobami, które nie pracują w weekendy. 

Praca w ruchu ciągłym 

Praca w ruchu ciągłym, czyli taka, której nie można wstrzymać ze względu na technologię produkcji lub konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności, bazuje na następujących założeniach: 

• średniotygodniowy czas pracy wynosi do 43 godzin w maksymalnie 4-tygodniowym okresie rozliczeniowym, 
• dobowy wymiar czasu pracy można przedłużyć do 12 godzin jednego dnia w niektórych tygodniach, 
• za każdą godzinę pracy ponad 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze pracownik otrzymuje dodatek za godziny nadliczbowe.